Bu yazı, dijital çağda birey ve toplumun hakikat karşısındaki konumunu yeniden düşünmeye yönelik bir denemedir. Aynı zamanda, 1 Haziran 2013 tarihli “Algı ve Gerçeklik Arasındaki Uçurum” başlıklı yazımın 2025 koşullarında güncellenmiş hâlidir.
Yalan her zaman bağırır mı?
Eskiden evet.
Şimdi çoğu zaman fısıldıyor.
Ama duyduğumuzda, sanki hep doğruymuş gibi geliyor.
Bazen sizi arayan bir numara olur; resmi bir tonla, hiçbir kaynağa dayanmayan bir bilgiyi önünüze koyar.
Bazen bir video çıkar karşınıza: bir yüz konuşur, dudakları oynar, gözleri ikna eder. Ama o cümle asla söylenmemiştir.
Ve siz, farkına bile varmadan izler, inanır, paylaşırsınız.
Çünkü artık yalan, açıkça değil; tanıdık suretlerin, güven çağrışımlı seslerin arkasına saklanarak konuşuyor.
Yalan, artık kendini bağırarak değil, inandırarak duyuruyor.
Asıl soru şu:
Gerçeği ararken gerçekten mi sorguluyoruz, yoksa sadece duymak istediğimizi mi seçiyoruz?
Peki bu çağda hakikat nasıl konuşur?
Sessizce.
Bir akademik makalenin dipnotunda, kaynakla desteklenen sade bir grafikle ya da bir uzmanın uyarısında fısıldar.
Ama biz genellikle fısıltıya değil, haykırışa kulak kesiliriz.
Dezenformasyon yeni bir tehdit mi?
Hayır.
Ama biçim değiştirdi.
Eskiden kahve köşelerinde fısıldanırdı; şimdi küresel ağlarda kodlarla yazılıyor.
Eskiden sadece dedikoduydu; şimdi derin öğrenmeyle eğitilmiş, duygusal tetikleyicilerle donatılmış içeriklere dönüştü.
Eskiden bir bireyin önyargısıydı; bugün bir grubun algoritmik stratejisi.
Dezenformasyon ihmal değil, iradedir..
Çünkü temelinde niyet, hedef ve strateji bulunur.
Sistematik, hedefli ve ölçümlenebilirdir.
Yapay zekâ yalan mı üretir, gerçeği mi korur?
İkisini de.
Yapay zekâ, bir pusuladır; ama yönü, onu tutanın niyetine göre değişir.
Kimin elinde olduğu, hangi veriyle beslendiği ve ne amaçla kullanıldığı belirler kaderini.
Günümüzde yapay zekâ modelleri, aynı anda hem sahte haber üretmekte hem de onları tespit etmekte kullanılmaktadır.
Bu paradoksun çözümü sadece teknolojide değil..
Peki biz ne yapacağız?
Bilgi kıyametinde neyle savunacağız kendimizi?
Her şeyden önce şunu bilmeliyiz:
Bilgiye erişmek, bilgiyi bilmek değildir.
Bir içeriği görmek, onu anlamak anlamına gelmez.
Gerçeği korumak, artık yalnızca gazetecilerin değil, her bireyin bilişsel görevidir.
Ve çözüm önerileri soyut değil; uygulanabilir, denetlenebilir ve toplumsal bağlamla uyumlu olmalıdır.
Çocuklarımız artık yalnızca okumayı değil; veriyi analiz etmeyi ve şüphe duymayı da öğrenmeli.
Lise çağındaki her genç; görsel manipülasyonu, bot davranışlarını ve dezenformasyonun teknik yapısını tanımalı.
Bilgiye ulaşan değil; bilginin doğasını anlayan bireyler yetiştirmeliyiz.
Blokzincir teknolojisiyle, dijital içeriklere zaman damgası, yazar kimliği ve değişiklik geçmişi eklenmeli. Dijital haber arşivleri, bilgi manipülasyonuna karşı kanıt niteliğinde bir sisteme dönüşmelidir.
Her haberin bir dijital parmak izi olmalıdır.
Sahte içerik barındıran ve algoritmalarla yalanı yayan platformlara sayısal çevre vergisi benzeri yaptırımlar uygulanmalıdır.
Fiziksel çevreyi kirleten nasıl ceza alıyorsa, bilgi ekosistemini kirleten de aynı şekilde sorumluluk taşımalıdır.
Yalan, en çok şok edici, korku uyandıran ve ahlaki öfkeye hitap eden içeriklerde yayılır.
Bu içerikler için özel filtreleme sistemleri geliştirilmeli.
Paylaşım öncesinde şu uyarı çıkmalıdır:
“Bu içerik yüksek düzeyde duygusal tetikleyici barındırmaktadır. Kaynak doğrulaması yapılmamıştır. Yine de paylaşmak istiyor musunuz?”
Sessiz bilginin gür sorumluluğu vardır..
Dijital çağda gerçek ile kurgu arasındaki sınır silikleşmişse, artık mesele sadece bilginin ne olduğu değil; kimin, nasıl ve ne amaçla inşa ettiği sorusudur.
Dezenformasyonla mücadele, yalnızca yanlış içeriği tespit etmekle sınırlı değildir. Bu mücadele;
-bilgi üretiminde etik ilkelere bağlılık,
-sistem tasarımında şeffaflık,
-birey davranışında ise yüksek sorumluluk bilinci gerektirir.
Çünkü bilgi, artık yalnızca bir tüketim nesnesi değil; aynı zamanda toplumsal güvenin yapısal teminatıdır.
Ve bu bilinç, yalnızca teknolojiyle değil; kararlılıkla, karakterle ve kolektif farkındalıkla inşa edilir.
Aforizmalar
Yalan artık bağırarak değil, tanıdık seslerle fısıldayarak büyüyor.
Gerçeğin sesi kısık değil; bizim algımız gürültüyle meşgul.
Yapay zekâ yalnızca zekâyı taklit ediyor; sorumluluğu değil.
Her bilgi bir tercih çağrısıdır. Paylaşmadan önce, niyetini sorgula.
Dezenformasyonun gerçek gücü yalanında değil, bizdeki sorgusuzlukta yatar.
Hakikatin düşmanı sadece algoritmalar değil; susan akıllardır.
Bilgi artık bir içerik değil, güven inşasının taşıyıcı kolonudur.
Doğruyu duymak isteyenin sesi, çoğu zaman sahteye alkış tutan kalabalıkta kaybolur.
Yalanlar otomasyona geçti, peki ya vicdanlarımız hâlâ manuel mi çalışıyor?
Gerçeği korumak, dijital çağda sadece bir hak değil; bireysel bir sorumluluktur.
Bir yanıt yazın